سه‌تار
دانشنامه موسیقی ← ساز شناسی ← زهی (کوردوفون ها)
ساختار و مشخصات:
سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که آن را با ناخن انگشت اشارهٔدست راست می‌نوازند. این ساز، دارای ۴سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سه‌تار دارای ۲۶پردهٔقابل حرکت از جنس رودهٔحیوانات یا ابریشم است. صدای سه‌تار ظریف و تا حدودی غمگین است و وسعت صوتی آن نزدیک به ۳اکتاو است.
سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است. به نظر می‌رسد که سه‌تار از قرن چهارم هجری رواج داشته‌است.
اجزائ آن شامل: سیم‌ها-کاسه-صفحه-دسته-خرک-سیم‌گیر-شیطانک-گوشی- پرده
 
تاریخچه و توصیفات :
سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔآندو رامعمولاً سیم «بم» مینامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود). برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.
سه تار از جمله سازهای اصیل ایرانی است و با این که در محدوده جغرافیایی غرب آسیا سازهای هم خانواده سه تار با شکل و شمایلی نزدیک به وفور یافت می شود، امّا مشابه سه تار کنونی در نقاط دیگر این منطقه دیده نمی شود. به نظر می رسد که سه تار کنونی، روندی طولانی و تدریجی راپشت سر گذاشته است و در این زمان به شکل و صدا دهی کنونی رسیده است. این ساز که در گدشته به “سه سیم” نیز معروف بوده است در حدود دو و نیم قرن پیش به دست درویش مشتاق علی شاه کرمانی دارای سیم چهارمی می گردد (سیم واخوان یا به نام مبتکر آن، “سیم مشتاق” –سیم سفید بین زرد و بم) که به دلیل نیاز به بهتر شدن صدا دهی- به رغم تناقض آشکارا با نام ساز- بدین صورت معمول و استفاده از آن مرسوم گردید.
بر خلاف تار که قابلیت اجرای هر دو نوع موسیقی سنگین دستگاهی و سبک مطربی را داراست، سه تار تنها به محفل عرفا و خواص و اهل موسیقی راه پیدا کرد و خصوصیت کم صدایی این ساز موحب راه نیافتن آن در موسیقی طرب و مطربی شد.
 
از طرفی به علت سهولت ظاهری در یادگیری و نواختن سه تار، خصوصاً برای نوازندگان تار، این ساز به عنوان ساز دوم اکثر نوازندگان تار حتی سازهای دیگر پذیرفته شد و این مسأله باعث شد تا شیوه صحیح مضراب زدن و تکنیک درست نوازندگی این ساز، کمتر مورد مطالعه و دقت قرار گیرد.
 
می دانیم که شیوه نوازندگی هر ساز، به همراه تکامل و تکوین فیزیکی ساز در طول زمان تکامل می یابد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و در این راه، اصول به صدا در آوردن، اجرای تزئینات، اسلوب نواختن مضراب، روشهای کَنده کاری و جزئیات بسیارِ دیگر ذره ذره و قدم به قدم رو به تکامل می گذارد و در طی سالها و بل قرنها ممارست و تلاش استادان و شاگردان عاشق، دقیق و پرنبوغ، صیقل می خورد و چون الماس تراش خورده، از حشو و زوایدش کاسته و بر ارزش و قدرش افزوده می شود.
 
 در اوایل قرن بیستم و با پیدایش امکانات ضبط صدا در موسیقی ایرانی، از آنجا که این اختراع هنوز به درستی کامل نشده بود، میکروفن های ضعیف و روش صبط صدا بدون استفاده از برق، موجب گردید که صدای سه تار از مجموعه ضبط شده موسیقی ایرانی در صفحه گرامافون غایب شود. از بزرگ ترین لطماتی که در این دوران به سه تار، به عنوان سازی مستقل و باهویت وارد آمد. ضبط نشدن سه تارنوازی دو استاد برجسته ی سه تار، میرزا عبدالله فراهانی و شاگرد ممتازش غلامحسین درویش (درویش خان) بود، از آنجا که این استاد در نواختن تار نیز ممتاز بودند، به نواختن آن بسنده کرده و در نتیجه اجرایی از سه تار نوازی ایشان ضبط و ثیت نشد. بدون شک در صورت ضبط سه تار نوازی به شیوه قدیم در صفحه گرامافون، امکان مطالعه و تفحص بیشتری برای محققان و نوازندگان کنونی سه تار میسر می بود.
 
جای خوشبختی است که قطعات زیادی از سه تارنوازی صبا که شاگرد مستقیم این دو استاد بود، در دست است و بنا به گفته ی اهل فن، سه تار صبا ادامه ی ساز قدما و اصیل ترین شیوه سه تارنوازی است و از آنجا که وی در سنین کودکی و جوانی به تحصیل موسیقی به سه تار پرادخته بود روش ارائه و طرز پرداخت جملاتِ وی به معنای دقیق کلمه “سه تاری” است و حال آن که در ساز اغلب نوازدگان غیر حرفه ای سه تار -که معمولاً ساز دیگری نیز می نوازند- طرز بیان جملات با سه تار نامأنوس و غیر متعارف است و پرداخت مناسب برای اجرا به سه تار را ندارد.
 
متأسفانه حجب و حیای ذاتی استاد صبا، در قبول نظر دیگران برای ننواختن سه تار در رادیو (که اصلی ترین محل ارائه ی موسیقی در آن زمان بود) و در عین حال اشتهار وی به نوازندگی ویلن در مجالس و محافل باعث شد تا شیوه سه تار نوازی قدیم و تکنیک صحیح و اصیل نوازندگی سه تار، برای عموم مردم و حتا بسیاری از موسیقی شناسان ناشناخته باقی ماند و برای عده ای نیز سه تار نوازی استاد صبا به صورت شیوه ای شخصی و خاص خود استاد معرفی شد و به این دلیل نام وی به عنوان نوازنده سه تار –با شیوه خودش –در کنار نام دیگر نوازندگان سه تار –با شیوه ی خودشان –قرار گرفت و شأن و منزلت سه تار وی هیچ گاه به درستی و به دقت مورد پژوهش و تحقیق اهل فن قرار نگرفت و ارزش واقعی آن تا به امروز پوشیده مانده است.
 و با وجود عده بسیار زیادِ سه تار نوازان در دوران های مختلف تنها عده کمی از آنان حاضر به اجرای موسیقی برای عموم مردم بودند. حتا در زمان شروع به کار رادیو ایران در سال ۱۳۱۹نوازنده ای به عنوان نوازنده سه تار معرفی نشد و در حدود یک دهه بعد و با ظهور استاد احمد عبادی و رائه ی تک نوازی وی در رادیو، صدای سه نار به گوش مردم رسید.
 با توجه به این که از دوران مشروطیت تا دهه ۱۳۳۰شمسی تغییرات زیادی در نحوه ی ارائه ی موسیقی، چه از نظر مطالب اجرایی و چه از نظر تکنیکِ اجرا، به دلیل شرایط جامعه، ورود وسایل ضبط و پخش صدا و ورود نشانه های ظاهری فرهنگ و موسیقی غرب به ایران انجام پذیرفته بود، بار اصلی این تغییرات به یکباره بر دوش احمد عبادی قرار گرفت و وی توانست با استفاده از آموخته های خود و ذوق فطری اش، نحوه اجرای سه تار را با دیگر سازها مانند تار و سنتور هماهنگ کند
 در شیوه استاد عبادی، سرعت نوازندگی و زمان بندی جملات موسیقی از دوره ی قبل کند تر، و ریتم آهسته تری پیدا نمود و علاوه بر دقت در خلوص صدا و تمیز تر کردن اجراها، توجه اصلی به ارائه ی تک جمله ها و تحریر های زیبا و به اصطلاح “حال” در بیان موسیقی بود و به جای خواندن غزلی زیبا، التفات و توجه نوازنده بر گفتن تک بیت های زیبا و پراحساس بود. از آنجا که بطور معمول شنونده موسیقی از رادیو نمی تواند موسیقی را بطور کامل و با دقت کامل گوش کند، این شیوه بیان در آن زمان طرفداران و هوادارانی یافت که ساز تعدادی از این اجرا کنندگان نیز ضبط شده است
 به تدریج و با جای گزین شدن شیوه ی ارائه موسیقی در نوار کاست و در عین حال سعی و تلاش عده ای از استادان برای باز تولید شیوه های سنتی موسیقی، نحوه اجرای موسیقی تغییر یافت و از آنجا که مایه و پایه ی بنیادین این شیوه قائم به ذات و استفاده از نهایت ذوق و احساس فردی است، امروزه کم تر اجرایی را با استفاده از شیوه استاد عبادی می شنویم.
 
در سالهای دهه ی ۱۳۵۰و به بعد، تعدادی از هنرجویان و محصلان موسیقی در هنرستان ها و دانشگاههای موسیقی، از محضر استادان سالخورده و ممتاز موسیقی که به طور مستقیم شاگردان عهد قجر بودند، نهایت استفاده را بردند و به تحصیل موسیقی قدیم و تکنیک های اجرایی سازهای مختلف پرداختند.
 با آن که ضبط و ثبت ردیف های مختلفِ موجود در این سالها انجام پذیرفت و چندین ردیف معتبر از استادان بازمانده ضبط گردید و از خطر فراموشی رهایی یافت، سعی بیشتر هنرجویان جوان بر بازیافت و بازتولید شیوه ها تکنیک های اجرایی اصیل برای ارائه ی موسیقی سنگین دستگاهی و ردیفی قرار گرفت.
 
اگرچه این نوازندگان بعدها و در لحظات اجرا در صحنه و خلق موسیقی بداهه نوازی، از تکنیک های سازهای محلی مانند دوتار و تنبور استفاده کردند، امّا این روش در هنگام آموزش دنبال نشد و اسلوب نوازندگی به طور مجزا تدریس شد.
در سالهای اخیر و با استفاده از امکانات جدید صوتی در کنسرت ها و استودیوها، ضعف کم صداییِ سه تار تا حدی رفع شد و اجراهای گروهی، تک نوازی همراه با ارکستر و اجراهای تلفیقی با موسیقی ملل دیگر، بیش از پیش متداول و مرسوم گردیده است.
 
سازندگان و نوازندگان :
از استادان مسلم و چیره دست سه تار می توان از استاد جلال ذوالفنون ، استاد احمد عمادی و استاد حسین علیزاده استاد محمد رضا لطفی ، استاد شهنازی ، استاد مجید درخشانی و ... را نام برد.
فایل های صوتی